Gwara góralska
Słownik gwary góralskiej
Sabałowe bajania i inne gawędy
hory - góry
wiyrch - szczyt
turnia - niewysoki szczyt skalny
perć, pyrć - wąska ścieżka wysokogórska
piarg - usypisko (rumowisko) skalne
żleb - wklęsła rynnowa forma ukształtowania terenu górskiego z niewyrównanym dnem o profilu zbliżonym do litery V;
szerokie i korytowate wcięcie o różnej głębokości w stoku czy ścianie, powstaje wskutek wietrzenia mechanicznego
oraz erozyjnego działania gruzu skalnego, wód opadowych, roztopowych i lawin.
grapa - górka, wzniesienie
gronik - szczyt, wzgórze
gołoborze - rumowisko skalne w górach; termin gołoborze jest określeniem regionalnym (Góry Świętokrzyskie) i oznacza miejsce "gołe", bez "boru"
- nawiązuje do ich występowania w obrębie lasu;
wiatrołom - obszar z drzewami powalonymi przez silny wiatr np. halny
złomek, złomisko - złamane drzewo, złamane skupisko drzew
upłaz - porośnięta trawą, rozległa część zbocza
płaśń - powierzchnia płaska, wyrównana
grzęda - niewielki grzbiet górski
wanta - kamień, skała
skola, skole - kamień, skała
skrzyzala - gładki kamień, kamienna płyta
walna dolina - dolina sięgająca głównej grani
regiel - piętro roślinności, zależne od wysokości i gleby (np. gleba zasadowa - wapienie - las mieszany, bór karpacki)
spotykane są następujące piętra: regiel dolny, regiel górny, kosodrzewina, hale, turnie i szczyty
hala - łąka górska
halizna - powierzchnia leśna nie zadrzewiona
podrost - skupiska, powierzchnie małych drzew
tram - część odziomkowa drzewa
twardziel - wewnętrzna część pnia
hajnica - łąka w lesie lub na polu, gdzie pasie się bydło zanim śnieg stopnieje na halach
mglisko - nieprzyjemna mgła
młaka - podmokła łąka, bagno
maras - bagno, błoto
paprzysko - miejsce podmokłe, tarzawisko
cyrhla - polana
zarembek - polana w lesie
huściawa - gęstwina, gęsty młodnik
brzizek - urwisty brzeg strumienia
nawalny - wyjątkowo ulewny deszcz
okiść - osiadły na drzewach śnieg
halny - wiatr typu fenowego, wiejący w południowej Polsce, w Karpatach i Sudetach. Najgwałtowniejsze wiatry tego typu wieją na Podhalu, gdzie opadają ze szczytów Tatr.
Jest to ciepły, suchy i porywisty wiatr, wiejący ku dolinom. Niekiedy przynosi znaczne zniszczenia: zrywa dachy, niszczy lasy (tworząc wiatrołomy).
Może mieć wpływ na samopoczucie (bezsenność, bóle głowy itp.). Wiatr halny dociera m.in. do Krakowa oraz miast aglomeracji górnośląskiej.
duje - mocno wieje
dujawica - zamieć
strużyna - ciek wodny
watra - ognisko pasterskie w szałasie (z rumuńskiego, słowo używane przez wołoskich pasterzy)
ogiyń - ognisko w polu
zawaterniok - kłoda stale paląca się przy ognisku w szałasie (do potrzymywania ognia)
wykrot - drzewo wyrwane z korzeniami, inaczej wywrót, wiatrował
sajta - polano, drewno, gałąź
koliba, koleba - szałas, zadaszone ukrycie, może to być naturalna jama skalana służąca pasterzom za schronienie
koser (kosar, kosor) - przenośna zagroda dla owiec
lysa - lekkie, przenośne, drewniane ogrodzenie używane do budowy kosora
mraźnica - zagroda na halach lub na leśnych pastwiskach
satra - szałas, dach z gałęzi do ochrony bydła w górach
strąga - ogrodzone miejsce w kosarze przeznaczone do dojenia owiec
redykać - pędzić owce ze wsi na hale i z powrotem
redyk - uroczyste wyjście owiec na pastwiska na górskich halach, trwający od wiosny do jesieni.
Wiosną owce są wypędzane na pastwiska (redyk wiosenny), a jesienią zaganiane do zagród (redyk jesienny).
Redyk jesienny zwany jest gwarowo uosod, co wywodzi się od uozchod tj. rozchód, rozejście się owiec
do poszczególnych gospodarstw. Pobyt na hali rozpoczyna się w dzień św. Wojciecha (23 kwietnia), kończy
zaś w dzień św. Michała Archanioła (29 września).
prednówek - czas poprzedzający porę urodzaju
hołdymas - zakończenie prac polowych, oblewanie; (dożynki)
ostrewka - drewniany pionowy drąg z wypustami służący w polu do układania na nim siana
tłok - ugór (pole czasowo wyłączone z użytkowania aby ziemia mogła odpocząć w celu poprawienia żyzności gleby)
zagon - długi ciąg pola
siano - siano z pierwszego pokosu
potrow - siano z drugiego pokosu
siwar - wysokie trawy i turzyce wilgotnych miejsc (stąd nazwa zamieszkującego je ptaka tatrzańskiego: siwarnik)
(nawiasem mówiąc ciekawe skąd nazwa innego rzadkiego ptaka tatrzańskiego: pomurnika, przez górali zwanego mentel ze względu na podobieństwo w ubarwieniu do motyla; chyba od tego, że chodzi po murach - ścianach, spotykany przy turniach)
lemiesz - ostrze pługa
gazda - gospodarz
gaździna - gospodyni
baca - starszy pasterz, naczelnik juhasów na hali (por. węgierski baca?); najważniejsza osoba zarządzająca całym wypasem i zajmująca się wyrobem serów.
juhas - pasterz podległy bacy, dozorujący owce na hali (por. węgierski juhas?); inaczej mówiąc pasterz pomagający bacy. Zajmuje się wypasem, pilnowaniem i dojeniem owiec.
Obrotny juhas z czasem może zostać bacą.
honielnik - pomocnik pasterza, juhasa, zwykle młody chłopiec, pochodzący z biednej rodziny bądź sierota. Honielnicy byli chłopcami do wszystkiego, nosili wodę, podtrzymywali ogień,
byli na wszelkie posyłki. Nie otrzymywali zapłaty, za pracę dostawali jedzenie i możliwość zdobycia zawodu - juhasa.
wolorz - pasterz wołów
polowac - myśliwy
cap - samiec kozicy lub sarny; także samiec kozy domowej (kozioł) lub owcy (baran), zwłaszcza stary albo wytrzebiony; potocznie: człowiek niesympatycznie wyglądający lub uparciuch, głupiec
harnaś - przywódca, tytuł herszta bandy nadawany przywódcom zbójników podhalańskich, beskidzkich (ogólnie karpackich).
Słynnymi harnasiami byli m.in. Juraj Jánosik, Ondraszek, Tomás Uhorčík
hajduk - (z węgierskiego) rabuś, rozbójnik, łupieżca, opryszek
inne znaczenia
hajduk - lokaj w stroju węgierskim na dworze magnackim lub - na Huculszczyźnie - młody mężczyzna zatrudniany do ochrony dworu, strażnik we dworze, policja dworska
hajduk - szeregowy żołnierz wojsk polskich XVI-XVII w.
hajduk - taniec węgierski
hutman - dozorca
kocis - pański furman, stangret
masciorz - lekarz
babka - narzędzie metalowe do klepania kosy
kopacka - motyka
hajnik - gajowy
dobrzy chłopcy - zbójnicy
cymry - areszt
kum - ojciec chrzestny
kumoska - matka chrzestna, znajoma?
kumoterki - sanie, zaprzęg dla kumotra z kumoską
iść w kumotry - być chrzestnym na chrzcie
krzestna - ciocia
krzestny - wujek
potek - chrzestny
baba - żona
świekra - matka męża, teściowa
niewiasta - synowa
ujna - żona wuja, brata ojca lub matki
świekra - matka męża
świekr / świakier - ojciec męża - potwierdź
cieścia / teściowa - matka żony - potwierdź
cieść / teść - ojciec żony - potwierdź
hajnówka - leśniczówka
hajnik - gajowy
horar - gajowy, leśnik
hamry - huty żelaza, kuźnie (por. niem. die? hammer - kuźnia)
hamernik - hurnik
bania - kopalnia
pokłady - skarby
śrybło, śrybny - srebro, srebrny
hawiarz, hawiorz - górnik
uhlary - węglarze (por. czeski uhlik - węgiel)
budorz - cieśla
frajerka - dziewczyna, narzeczona, kochanka (np. zbójnika) (por. słowacki frajer - kawaler? narzeczony)
frajer - chłopak, narzeczony
parobek - kawaler
pacholek - służący
ceper - przyjezdny, obcy, ktoś spoza gór, turysta z nizin (ironiczne, lekcekaważąco)
cłek - człek, człowiek
baba - żona, kobieta
dziywka - panna; niezamężna; nie mająca dziecka (por. czeski - divka)
lachy - chłopi z podgórza i nizin
lachy podkówcorze - w przeciwieństwie do górali, noszący buty z podkówkami
niepile - obce, cudze
niepilec - obcy, nie z tej wsi
łupierz - złodziej
fasiąg - wóz góralski; czterokołowy pojazd konny używany głównie na Podhalu do przewożenia turystów.
fiakr - lekki 1- lub 2-konny pojazd służący do wynajmu w celach zarobkowych. Pojazd wyposażony był w składany dach nad tylną (pasażerską) częścią. Przednie siedzenie (kozioł) przeznaczone dla powożącego (fiakra) było zwykle odkryte
fiakier - góral powożący fiakrem
byrki, łowce - owce
kierdel - stado owiec
koban - wieprz
baron - baran
jarka - młoda owca
picur - jeleń
piciur - jeleń
zołna - dzięcioł
skorusa, skoruszuna - jarzębina
smrek - świerk
gawiedź - wszy, wszelkie robactwo
badyle - kończyny jelenia
basior - samiec wilka
brzost - wiąz górski
buczyna - las bukowy
chmara - gromada
cieszyna - miejsce zaciszne, zwłaszcza osłonięte od wiatru, śniegu czy deszczy (wybierane na kryjówkę przez zwierzynę)
zachylina, zachyłek - miejsce zakryte, zaciszne
cieciorka - samica cietrzewia
czerw - larwa pszczoły, osy
deptanie - zachowanie godowe kuraków
farba - krew
farbić - krwawić
gawra - ukrycie niedźwiedzia na czas zimy
głuszka - samica głuszca
kotelnica - miejsce rodzenia młodych
łańka - młoda samica jelenia
matecznik - pierwotna, dzika ostoja niedźwiedzia i innej zwierzyny, jądro puszczy
moczyć - oddawać mocz
nęcisko - coś, co wabi, przyciąga (stosowane np. przez myśliwych...)
odyniec, locha i warchlak - samiec, samica i młode dzika
wadera - samica wilka
wataha - gromada, zgrupowanie wilków
pędzel - kosmyk włosów w okolicy narządow moczopłciowych
racice, ratki - stopa kozicy
ruja- gody zwierząt
suknia - okrywa włosowa zwierzęcia
tarło - okres godowy ryb
jodło - jadło, pożywienie
kęsiwo - jedzenie
grule - ziemniaki
jarzec - jęczmień
bryja - zupa z parzonej mąki owsianej, kasza manna
syr - ser
oscypek - ser owczy, twardy, typu wołoskiego, "pucony" czyli wygniatany ręcznie w niezmienionej formule,
na Podhalu, na halach górskich w okresie letniego wypasu owiec, od maja do września każdego roku. Oscypek
ma archaiczny kształt wrzeciona (lub elipsoidalny), jasnozłotą, błyszczącą skórkę i wyrazisty, wędzony lekko słony smak.
Jest to podpuszczkowy, twardy wędzony ser z mleka owczego (nie mniej niż 60%),
Ser robi się z masy powstałej po ścięciu mleka i wytworzeniu bundzu.
Na przemian parzy się go w gorącej wodzie i wyciska (pucy), aby uzyskać elastyczną konsystencję.
Baca nadaje serowi odpowiedni kształt, a na jego środkowej części odciska wzorki za pomocą zdobniczych form, tzw. "oscypiorek"
(stąd nazwa sera). Oscypki są moczone w solance, a potem wędzone w dymie z ogniska przez 3-7 dni. Na jeden ser ważący od 60 do 80 dag,
potrzeba 6-7 l owczego mleka. Oscypek jest wyrabiany tylko w bacówkach podczas letniego wypasu owiec.
Ma znak "Chroniona Nazwa Pochodzenia" - czyli produkować i używać nazwy "oscypek" można wyłącznie na określonym obszarze.
podpuszczka to enzym trawienny, który znajduje się w dużych ilościach w śluzówce żołądka cielęcego; wykorzystywana w mleczarstwie do produkcji serów podpuszczkowych.
Jak powstaje oscypek, czyli podhalański ser z owczego mleka ?
Klaganie: Do ciepłego mleka dodaje się podpuszczke (enzym trawienny pozyskiwany z żołądka cielęcia). Dzięki temu mleko się ścina.
Rozwalanie: Ścięte mleko rozbija się na ser i serwatkę drewnianym mieszadłem zwanym ferulą. Ser opada na dno, serwatka wypływa na górę.
Ugniatanie: Drewnianym naczyniem (cyrpokiem) odmierza się tyle serowej masy, ile potrzeba do zrobienia jednego oscypka, a potem miesza się ja i ugniata, żeby usunąć grudki i wycisnąć serwatkę.
Formowanie: Ser formuje się w kule i ugniata, zanurzając go co jakiś czas w gorącej wodzie, żeby był bardziej plastyczny. Potem przebija się go drutem, by wypłynęły z niego resztki serwatki.
Zdobienie: Na środek serowej kulki zakłada się rzeźbiona drewniana formę, która odciska na oscypku wzór. Wystające końce ugniata się w stożki. Potem wyciąga się drut i zdejmuje formę, a następnie jeszcze raz parzy się serek.
Rosolenie: Uformowany i ozdobiony ser moczy się przez jeden dzień w mocno osolonej wodzie. Solanka zabija bakterie i wyciąga z oscypka ostatnie resztki serwatki. Potem serek znowu się suszy.
Wędzenie: Na koniec oscypki układa się na półce nad palącym się w bacówce ogniskiem zwanym watrą (najlepiej z drewna olchowego lub bukowego) i wędzi się je przez kilka dni.
brusek Mniejsza forma oscypka w kształcie niskiego walca (do 50 dag)
gołka - zwana też serem gazdowskim to miękki ser wędzony, wytwarzany na Podhalu z mleka krowiego praktycznie
przez cały rok, a szczególnie poza sezonem wypasu owiec. Dawniej wytwarzana na potrzeby własne gazdów,
z czasem wypełniła na rynku lukę wynikającą z sezonowości serów owczych. Swoją nazwę gołka zawdzięcza
charakterystycznemu, walcowatemu kształtowi, a popularność - łagodnemu smakowi i przystępnej, zwłaszcza
w porówaniu z oscypkiem, cenie.
redykołka - to maleński serek w formie wrzeciona, sprzedawany dziś to przetworzona współcześnie forma
dawnych redykołek, czyli figurek serowych o rozmaitych kształtach (odciskana w drewnianych foremkach w kształcie zwierząt, parzenic bądź serc).
jakie bacowie w redyku jesiennym przynosili z hal, by obdarować najbliższych, a zwłaszcza dzieci.
bundz - zwany też buncem, grudą lub syrem to łagodny, dojrzewający ser, o lekko kwaśnym i orzechowym smaku,
rodzaj suchego twarogu o zwartej, elastycznej konsystencji, pozwalającej na swobodne krojenie w plastry
(inne źródło podaje: twardy ser z owczego mleka, słodki, przypominający twaróg)
Powstaje w procesie podgrzewania w specjalnym kotle zaprawionego podpuszczką mleka owczego. Smakosze twierdzą,
że szczególnie godny polecenia jest bundz wiosenny, czyli to który powstał z majowego udoju i dojrzał przed nocą
świętojańską.
Inaczej: bunz to słodki biały ser owczy, niesolony i niewędzony, przypominający twaróg, wyrabiany zwykle w dużych bryłach.
Z czasem dojrzewa - lekko kwaśnieje, a wewnątrz powstają charakterystyczne dziurki. Bundz spożywa się na świeżo lub wytwarza z niego bryndze.
żentyca (inaczej: żętyca) - to serwatka z mleka owczego, otrzymywana przy wyrobie sera na halach z drobinami sera,
pozostała po wytrąceniu bundzu, pozostała po produkcji oscypków.
Może być słodka albo kwaśna. Dawniej stanowiła istotną część pożywienia pasterzy. Napój ten cenili sobie fawniej juhasi wypasający owce na halach,
przekonani, że dzięki jego spożywaniu "wyrobią się na chłopów", czyli zyskają siłę i tężyznę fizyczną.
Lepsza, gęstsza i tłuściejsza, zbierająca się u góry to hurda.
Gorsza, gromadząca się u dołu, to zwarnica, nią karmiło się psy pasterskie.
bryndza podhalańska - ser wyrabiany na bazie zmielonego i posolonego dojrzałego bundzu. Pikantny, słony, czasem lekko ostry lub kwaśny.
Często wyrabiana jest z przeschniętego bundzu, pokruszonego na drobne kawałki. Bryndza jako pierwsza została uznana za produkt regionalny i otrzymała unijny certyfikat.
Bryndza ma miękką, lekko grudkowatą konsystencję i ostry, słono-kwaśny smak. Od stuleci stanowiła pożywienie pasterzy wypasających owce na górskich halach,
a nawet była środkiem płatniczym, w którym pobierali oni swoje wynagrodzenie za pracę. Dziś to produkt delikatesowy i jeden z najbardziej cenionych serów tatrzańskich.
Przywilej wytwarzania bryndzy - jak w przypadku oscypków - należy do niewielkiej grupy baców, spełniających wymogi prawa unijnego jako produkt oznaczony
"chronioną nazwą pochodzenia". Bryndza to słowo pochodzące z rumuńskiego, używane przez wołoskich pasterzy.
korbacz - ser "nitki" poskręcany "w warkoczyki"
kukiełka - pleciona bułka
chlyp - chleb
warmuz - potrawa gotowana na wsi góralskiej w okresach głodu, przyrządzana z ziół i zielska z dodatkiem mąki i plew owsianych
moskol - placek owsiany pieczony na piecu / z gotowanych ziemniaków i mąki
bukty - kluski ziemniaczane
habryka - tytoń
baga - tytoń do żucia
palenka - wódka
okowita - wódka
jyzyna - podwieczorek
(u)warzyć - (u)gotować
kotlik - miedziany lub źeliwny garnek, kociołek, często używany przez zbójników do zakopywaia skarbów
śklanka - flaszka
trzód - stare glinianie naczynie
puciera, puciyra - duże (50 - 100 litrów) drewniane naczynie z klepek w kształcie beczki, w którym górale zakwaszają (owcze) mleko i przechowują zyntycę
putnia - drewniane naczynie z klepek, z jednym lub dwoma uszami
gieleta - naczynie drewniane z pałąkowatym uchwytem, używane przy dojeniu owiec
kiyrnicka - naczynie do robienia masła
maśnicka - maselnica, przyrząd do robienia masła
gorneczek - filiżanka, kubek
sabasinik - piec do pieczenia chleba
śperchet - blacha na piec kuchenny
sónsiek - skrzynia do przechowywania ziarna, nasion, itp.
przetak - sito do przesiewania zboża
nalepa - przypiecek, część dymnego pieca kuchennego
stolica - duży stołek na czterech nogach bez oparcia, taboret?
płazy - belki z pni z dwóch stron wyrównanych celem uzyskania płaskich powierzchni
polica - półka
pościel - łóżko (por. czeski postel)
gnotecek - mały pieniek do rąbania drzewa, gróń
dźwierze, dźwiyrze - drzwi
(nie mylić z dźwierz)
kumora - izdebka
izba - pokój
alkierz - niwielki pokoik, bokówka
sień - małe pomieszczenie, z którego można przejść do sąsiednich izb, rodzaj korytarza
nowelatko - podarek dla kolędników, pieniądze na nowy rok
połaźnica - choinka świąteczna
ciupać - rąbać
ciupaga, rombanica, rąbanica - siekierka na długim drzewcu (używana przez górali także jako broń)
drutówka - rodzaj strzelby
pojedynka - strzelba jednolufowa
brok - śrut
loftki - gruby śrut do strzelby
biegunki - gruby śrut, loftki
kapśliki - kapiszony
rymać - stempel do strzelby
dźwierz - zwierz, zwierzyna
(nie mylić z dźwierze)
ćwierzyń - łańcuch np. do hamonia sani
héboj - chodź
nocnik - nocleg
syćko - wszystko
do imentu - całkiem, bez reszty, zupełnie
cysto piyknie - całkiem, zupełnie
do nuka - do środka
w nuku - w środku
z nuka - do? środka
co mi ta płaci - co mi to za różnica, wszystko mi jedno
śleboda - swoboda, wolność
dutki - pieniądze
stretnoć, stretnonć - spotkać (por. słowacki strenout')
wzierać - zaglądać
zjedyjek - oto jestem
nie peć - źle, niedobrze, nie na żarty>
barz, barzo, bars - bardzo
nie barzo - nie bardzo (niezbyt, raczej nie?)
bacyć - pamiętać, mieć na względzie
zabacyć, zabocyć - zapomnieć
zabacyć - zapomnieć
zbacować - przypominać
pozbacujem se - przypomnę sobie
cni się - przykrzy się, tęskni się, nudzi się
ckliwo - tęskno
ckotwić - tęsknić
czbanować - zasmucić, zatęsknić się
przykrzy mi się - nudzi mi się
ćma - zmierzch, zmrok, ciemno
ćmi sie - ściemnia się
śmierzć, śmierztecka, śmirzć - śmierć
minąć się - umrzeć, zejść z tego świata
truchła - trumna
marsina - padlina
dobrodziej - ksiądz
diask - diabeł
duć - wiać
duje - wieje
dyć - przecież; ale
dziedzina - wieś
dzieska - do wyrobu ciasta na chleb
fonata - na oscypki
furgać - latać
gibki - szybki, elastyczny, zwinny
wartko - prędko, szybko
godać - mówić
gorze - pali się
gwara - opowiadanie
het - gdzieś daleko
hej - tak; może też wyrażać zdziwienie, niedowierzanie (hej?), lub ironię
haj - ?
najduch - nieślubne dziecko
lejbucek - urwis, ladaco, łotr
naryktować (narychtować?) - przygotować
na despet- na przekór, na złość, dla żartu
ozpajezić się - rozzłościć się
zeźlić - zezłościć się, zdenerwować
zworka - kłótnia
śpas - żart, dowcip
śpasować - żartować
na podołku - na kolanach
na obyrtke - na opak
nieskoro - za późno
prec - daleko (por.czeski "precz" - daleko?)
precki - gdzieś daleko
proci - naprzeciw
przełonacyć - przeinaczyć, zmienić
ryftyk - pośpiesz się , szybko (por. czesk. rychle - szybko, niem. richtig - prawidlowo)
trza - trzeba
ukwalować - (u)radzić
pytać - prosić (por ang. ask for, ask about)
przepytować - przepraszać
pytac (starszy człowiek pełniący funkcję osoby zapraszającej na wesele gości
wadzić się - kłócić się
waserwoga - poziomica (por. czeski .vodorovaha, niem. wasserwage)
wy żeście, wyście som - jesteście
wiz go/jom - widzisz go/ją
wiz wej - widzisz (jak to jest)
za w "imie Łojca" - w mgnieniu oka
zaguwek - poduszka(por. zegłówek)
zadek - tyłek
rzyć - tyłek
zdechlok - chuchro, szybko się męczący
zwyrtło mi sie - udało się, szczęśliwie się złożyło
zwysyć - zostać, mieć ponad miarę (np. zwysyło mi siy pore grul - zostało mi parę ziemniaków)
zwyki - zwyczaje
prosem piyknie
kurniawa - zamieć (zadymka) śnieżna
hurnawica - burza z wichrami
łyska się - błyska się
ka - gdzie
ka indyj - gdzie indziej
kaby - gdzieżby
kajsi - gdzieś
kaz - dokąd, gdzież
kaz, kany, kanyz - gdzie
ki - jaki
kie - kiedy, gdy, jeśli
kieby - gdyby
kielo - ile, ileż, tak jak
kiesi - kiedyś, wczoraj, parę dni temu, dawno
dokiela - dokąd, jak daleko
cojsi, cosi - coś
cosi kasi - coś, gdzieś
fto - kto
nifto - nikto
ftozby - któżby
fte - wtedy
ftory - który
ftosi - ktoś
ftorosi - któryś
wtoz - kto
wtory - który
wtoryndyz - którędy
tela, telo - tyle
tele dole - tak daleko
telo co cud - bardzo dużo
telezeg -trochę
malućko - malutko, niewiele
locegoz - dlaczego
locegot? - dlatego
bez co - przez co, dlatego że
tamok - tam
tamstela - stamtąd
stamtela - stamstela - stamtąd
z tamela - stamtąd
wse - wszędzie
wsyndy - wszędzie
sędy - wszędzie
nawzdy - na zawsze
ubranie i obuwie
gacie - spodnie
spodnioki - kalesony
parzenica - haftowane zdobienie męskich spodni
kierpce - noszone przez górali obuwie wykonane z jednego kawałka skóry łączonego rzemieniem, przysznurowane do łydki sznurem lub rzemykiem
kamasze - buty męskie z krótką cholewą
cuska - płaszcz
cucha - wierzchnie odzienie z owczej wełny, sukmana, gunia
serdok - kożuszek barani bez rękawów / serdak
kłabuk, kłobuk - kapelusz góralski z piórkiem i muszelkami(por.czeski klobouk)
kabot - kurtka
lajbik - kamizelka bez rękawów, często haftowana
honorny - honorowy
hyrny - wyniosły, sławny
hyr - rozgłos, sława
durny - dumny
podufały - dumny, zarozumiały
świarny (śwarny) - fajny, szykowny, ładny, piękny, zgrabny, dzielny, dziarski
ostomiły - najmilszy (por. czeski roztomily)
urodny - urodziwy
luba - miła
bezecera - bezecny, niegodziwiec, straszydło
wereda - paskuda, brzydactwo
myrsina - brzydacwo, coś odrażającego
naremny - gwałtowny
karapetniaczka - niezdara, niedołęga
fidrygoł - wiercipięta
pieklarz - awanturnik, niegodziwiec, bezbożnik
sietniak - niedołęga, cherlak, matołek
pułapki językowe:
nocnik - nocleg
na raty, na roty - na gwałt, koniecznie
rzeźnia - poręba, przerąbka w lesie
zdanie - zdolność, umiejętność
walor - prawo, znaczenie, siła
godny - dobry, solidny
dowody - sposoby
obora - podwórko
pytać - prosić (por ang. ask for, ask about)
siwy - niebieski
durny - dumny
łupierz - złodziej
gawiedź - wszy, wszelkie robactwo
pościel - łóżko (por. czeski postel)
dudki - piniądze
zapożyczenia/podobieństwa do języka czeskiego/słowackiego:
syćko - wszystko
konać - czynić, działać, dokonać (por.czeski konat')
rad widzieć - lubić
rzezać -
najist -
scotwa - gdzież byś (por. czeski sotwa - ledwo, mało prawdopodobne>)
hnetki - niedługo, wkrótce (por.czeski hnet)
luto - żal, przykro, smutno (por.czeski je mi lito)
na ozaist - naprawdę, na pewno, zaiste (por. słowacki: naozaj, czeski: jiste)
zawidzieć - zazdrościać (por.czeski)
uwidzieć - zobaczyć (por. czeski uvidit')
pokłady - skarby (por. czeski poklad)
Słownictwe związane z muzyką:
dudy, dudzicki - ludowy instrument muzyczny dęty, złożony z worka (z koziej skóry) na powietrze, piszczałek melodycznych oraz burdonowych (wydających niski dźwięk ciągły towarzyszący melodii)
gęśle - skrzypce
złóbcoki (instrument podobny do skrzypiec)
zbyrko - brzęczy
zbyrocki - dzwonki
róg pasterski
basy góralskie
kołatki
grzechotki
terkotki
wiskać - śpiewnie krzyczeć falsetem, z charakterystycznym stopniowanym spadkiem wysokości dźwięków
zwyrtać - obracać w kółko w tańcu
leber - leń
fanciorz - komornik sądowy
potocek - mała rzeczka
mojka - świętowanie dojścia do szczytu budynku, wiecha
bucek - młody buk
Przykładowe opowiadania gwarowe ze zbioru Sabałowe bajania - Jako w Tatrach drzewiej bywało:
- Przez co Sabała omijał jarmark w Kieźmarku
- Przysła biyda do chłopa
- Jak Poniezus stworzył cłeka
- O śmierzci
- O zaśpionym wojsku w Tatrach
Na Skalnym Podhalu
Legenda Tatr
Słownik gwary górali Skalnego Podhala
Legedny spod Giewontu
Podtatrzańskie Legendy
Legendy Skalnego Podhala
Sabałowe bajania - konkurs gawędziarzy, śpiewaków i instrumentalistów
Wypas owiec i produkty w mleka owczego, informacje z Encyklopedii Tatrzańskiej i tablic T.P.N
Z powrotem do strony o językach